Dlaczego przeżywamy lęk? Lęk to swoisty „system alarmowy”, który uruchamia się, gdy dostrzegamy jakieś zagrożenie, ale jednocześnie emocja ta jest „systemem obronnym”, gdyż pozwala tworzyć i stosować własne strategie pomagające radzić sobie w różnych sytuacjach. Z rozwojowego punktu widzenia lęk stanowi zatem pożądany element prawidłowego rozwoju człowieka. Niestety zdarzają się również sytuacje, kiedy lęk nas „oszukuje”, wmawiając, że ma miejsce jakieś niebezpieczeństwo, choć tak naprawdę jesteśmy bezpieczni.

Układ nerwowy dziecka podlega ciągłemu rozwojowi i tak jak wszystko w okresie rozwoju ma swoje lepsze i gorsze momenty. W ciągu swoich pierwszych 10 lat życia dzieci od chaosu i niezrozumienia emocji zmieniają się w złożoną istotę emocjonalną. Poniżej znajdą Państwo rozważania na temat lęków w życiu młodego człowieka, które pozwolą spojrzeć na emocję lęku z zupełnie innej perspektywy.

W czasie rozwoju dzieci, treść ich lęków zmienia się i jest to równoległe do zmian rozwojowych a także postrzegania rzeczywistości przez dzieci. Na początku życia dziecka lęki mają charakter uogólniony i niekontrolowany (np. lęk przed „jakimś” nieokreślonym potworem, który czyha na dziecko w mroku). Z biegiem czasu lęki przekształcają się w bardziej zróżnicowane i realistyczne (np. trudności szkolne lub konflikty miedzy rówieśnikami).

Lęki rozwojowe:

2 lata

Pojawić mogą się między innymi lęki przestrzenne (np. nieoczekiwany ruch przedmiotów, zmiana w relacjach przestrzennych – kiedy ktoś wchodzi do pomieszczenia), słuchowe (np. przed dźwiękami burzy lub innymi głośnymi i nagłymi dźwiękami), wizualne (zwłaszcza ciemnymi kolorami lub dużymi, przytłaczającymi przedmiotami).

Po 3 r.ż.

Dominującymi lękami są lęki wizualne, jednakże skupiają się one na lęku przed maskami, czarownicami itp. (w tym wieku dzieci mogą reagować płaczem na przykład na człowieka przebranego za św. Mikołaja). Mogą pojawić się lęki przed ciemnością, zwierzętami (zwłaszcza takimi, których dziecko wcześniej nie znało), włamywaczami i policjantami. U dzieci w tym wieku pojawia się również lęk separacyjny ujawniający się na przykład w związku
z wieczornymi wyjściami rodziców z domu.

Między 4 a 5 r.ż.

W tym wieku dzieci, niezależnie od swoich doświadczeń życiowych, przejawiają lęk przed śmiercią, w związku z czym pojawiają się pytania związane z tym tematem (np. mamo, a czy Ty też kiedyś umrzesz?). Warto pamiętać, że aż do 5 roku życia dzieci nie kojarzą śmierci jako czegoś ostatecznego i bezpowrotnego. Po 4 roku życia nadal oddziałuje lęk separacyjny ujawniający się w obawie, że rodzic nie wróci (w tym czasie każde rozstanie z dzieckiem może być dla niego trudne).

Między 5 a 9 r.ż.

Dominują lęki przed istotami nierealnymi/nadprzyrodzonymi, postaciami z bajek i filmów, ciemnością, maskami, „złymi ludźmi”, którzy mogą wyrządzić krzywdę, a także żywiołami (np. burza, wichura).

Między 9 a 12 r.ż.

Dominującymi lękami w tym okresie życia są lęki związane z akceptacją w grupie oraz odrzuceniem przez rówieśników. Duże znaczenie dla dzieci w tym wieku zaczyna mieć wygląd, w związku z czym pojawiają się obawy związane z zawstydzeniem i wyglądem zewnętrznym. W tym czasie lęki wiążą się również z tematyką śmierci, doświadczeniem krzywdy fizycznej i ciemnością.

Od 12 r.ż.

Od tego wieku lęki dziecięce coraz bardziej przypominają obawy dorosłych. Dotyczą sytuacji rodzinnej, relacji rówieśniczych i społecznych, wyglądu zewnętrznego, szkoły (np. niepowodzeń szkolnych, osiągania stawianych sobie celów), czy katastrof naturalnych.

Każde dziecko w czasie rozwoju musi przejść przez pewne fazy stanów lękowych, gdyż umożliwia to powodzenie procesu rozwojowego. W większości, lęki mijają w miarę rozwoju poznawczego dziecka (dziecko uczy się czego można spodziewać się w różnych sytuacjach
i jak sobie z tym radzić w sposób konstruktywny).

Jak rozróżnić emocję lęku od strachu?

Lęk, nawet przez osoby dorosłe bardzo często mylony jest ze strachem. Między tymi dwoma emocjami są jednak istotne różnice. Strach pojawia się wskutek konkretnego bodźca (odpowiada na nagłą sytuację, którą spostrzegamy jako zagrożenie – „tu i teraz”). Możemy również dostrzec bezpośredni związek między doświadczanym strachem, a jego źródłem.
W emocji strachu uwaga dziecka skupiona jest na dostrzeganym zagrożeniu, a nie na objawach jakich ta emocja dostarcza (np. płacz, dygotanie). Jeśli chodzi o lęk to jego źródło jest niejasne i trudno ocenić początek odczuwania tej emocji. Emocję tą cechuje nieuchwytność, przewlekłość i wszechobecność. Organizm osoby odczuwającej jest w stanie gotowości,
w związku z czym zachodzą również trudności w samoregulacji organizmu. Jak możemy zatem zauważyć lęk jest bardziej złożoną emocją. Mamy tutaj element poznawczy (myśli towarzyszące lękom – ruminacje, czyli nadmierne zamartwianie się oraz oczekiwania lękowe, czyli nastawienie, że wydarzy się najgorsze), element emocjonalny (dodatkowe emocje, które jemu towarzyszą), element somatyczny (reakcje naszego ciała, np. bóle w okolicy podbrzusza, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, drżenie ciała, pocenie się, rumieńce, przyspieszone bicie serca, spłycony oddech) oraz element behawioralny (zachowanie, najczęściej unikanie).

Dzieci, przeżywające lęk mają skłonność do wyrażania go nie wprost, stosują strategie rozładowania go, m.in.:

• regresję (radzenie sobie z emocją w sposób właściwy dla poprzednich etapów rozwojowych, np. moczenie się, dziecinna mowa, wracanie do zabaw z dzieciństwa);
• nawyki ruchowe (zmniejszenie napięcia poprzez wykonywanie różnych czynności, obgryzanie paznokci, kręcenie włosów wokół palca, kiwanie się itp.);
• maskowanie lęku (zachowania paradoksalne, np. błaznowanie, brawura);
• strategie poznawcze (zmiana sposobów postrzegania trudnej sytuacji lub samego siebie, najczęściej w postaci kłamstw lub myślenia magicznego – „jeśli zamknę oczy to wszystko zniknie”);
• ucieczka w chorobę (na początku mogą pojawiać się reakcje fizjologiczne, np. bóle brzucha, jednak takie zachowania mogą się utrwalać, gdyż pozwalają uniknąć lękotwórczej sytuacji);
• ucieczka w zachowanie (dzieci wybierają zachowanie, które pomaga im redukować lęk, w takich sytuacjach może pojawiać się nadmierne korzystanie z komputera, telewizji, jedzenia).

Jak pomóc dziecku oswoić lęk?

Pewne postawy rodziców i innych osób dorosłych mogą nasilać lęki:

• Bagatelizowanie: „To nie jest takie straszne. O Co Tobie chodzi?”,
• Racjonalizowanie: „Nie musisz się tego bać. Dzieci w Twoim wieku nie boją się takich rzeczy”,
• Reagowanie niepewnością i bezradnością: „Biedne dziecko, to takie straszne”,
• Próby chronienia dziecka przed lękami, unikanie sytuacji mogących wywołać lęk,
• Okazywanie zniecierpliwienia i ponaglanie,
• Porównywanie z rówieśnikami.

Jak zatem należy zachować się by pomóc dziecku w przezwyciężaniu lęków?

• Aktywnie słuchaj dziecka i twórz poczucie bliskości,
• Pozwól, by dziecko opisało swój lęk,
• Okaż zrozumienie dla uczuć dziecka, nie bagatelizuj i nie dramatyzuj,
• Powstrzymaj się od proponowania rozwiązań. Współpracuj z dzieckiem podczas poszukiwania rozwiązań,
• Posługuj się językiem zrozumiałym dla dziecka,
• Uwzględnij indywidualne tempo radzenia sobie z lękiem,
• Towarzysz dziecku w wypracowywaniu własnych strategii radzenia sobie z lękiem i wzmacniaj pojedyncze kroki,
• Okazuj akceptację i buduj zaufanie dziecka do samego siebie.

Z czego korzystać podczas pracy nad lękiem?

• Bajki – zarówno w bibliotece szkolnej jaki i na rynku wydawniczym znajduje się wiele pozycji pomagających rodzicom w rozmowach na temat różnych lęków.
• Rytuały – dzieci mają poczucie pozornej kontroli nad lękiem (np. daj dziecku jakiś przedmiot, który jest dla niego ważny lub pomoże mu zmierzyć się z lękiem kiedy taki wystąpi. To może być drobna biżuteria rodzica, kolorowy kamyk do ściskania w ręce, lub kawałek kartki z motywującym napisem).

Kiedy lęk wymaga konsultacji u specjalisty?

• znaczne pogorszenie funkcjonowania (lęk utrudnia codzienne funkcjonowanie dziecka),
• duże nasilenie lęku,
• objawy lęku utrzymują się przez długi czas,
• pojawiają się zniekształcenia w myśleniu (nadmierna koncentracja na sobie, nadmierny krytycyzm, nadmierne zaabsorbowanie byciem ocenianym, postrzeganie niejasnych zdarzeń jako zagrażających itp.).

Bibliografia:

1. Tłokiński, „Lęk”, Warszawa 1993
2. Ranschburg, „Lęk, gniew, agresja.” WSiP, Warszawa 1993
3. Rapee „Lęk u dzieci” Wydawnictwo UJ, 2017
4. Obuchowska, „Psychologia wychowawcza.” PWN, Warszawa 1964

Przygotowała:

 mgr Magdalena Różańska – psycholog szkolny